Jak pałac króla Zygmunta I w Piotrkowie budowano - 1

Pałac Zygmunta Starego w Piotrkowie wybudowany został w kształcie wolno stojącej wieży na "kopcu" otoczonym fosą i zewnętrznymi parkanami wykonanymi z "kołów sosnowych”, w których wykonano dwuskrzydłową bramę i furtę prowadzącą na drewniany most z poręczami. Posadowienie pałacu nastąpiło około 300 metrów na wschód od murów miasta, na lewym brzegu rzeki Strawy. Taka lokalizacja nie była przypadkowa, gdyż na obszarach położonych na wschód od miasta znajdowało się przedmieście nazywane Wielką Wsią, w obrębie którego wzniesiono w XV wieku dwór królewski, zabudowania sejmowe oraz siedziby senatorskie.

W lokalnej tradycji budowla nazywana jest "zamkiem", jednak to określenie zaczęto powszechnie używać w XVII wieku bardziej dla podkreślenia znaczenia miejsca jako dawnej siedziby króla, niż dla stanu faktycznego. Piotrkowski "zamek" nigdy nie miał charakteru obronnego, chociaż w zamyśle fundatora wybudowany został wg zasady "pars pro toto castellum", czyli "część zamiast całości zamku", co zostało doskonale wyrażone w opisach pałacu w XVI wieku. W tym czasie współcześni założenie określali łacińskim mianem "turris" lub „arx”, zaś po polsku mówiono o "wieży". W dzisiejszej nomenklaturze architektonicznej sam budynek można określić jako wolno stojącą kamienicę wieżową, którą ze względu na swoją wielkość, kształt i przeznaczenie należy sklasyfikować jako pałac wieżowy.

W przypadku Piotrkowa wybór „turris” nie był prostą kontynuacją średniowiecznego wzoru wieży, lecz zmaterializowanym synonimem wywyższonego majestatu królewskiego, zrealizowanym w określonym miejscu i czasie, adresowanym do konkretnej grupy społecznej. Dzieło to musiało się wyróżniać w stosunku do już istniejącej zabudowy, by pokazać otoczeniu różnice między pomazańcem, a jego podwładnymi. Tym samym wprowadzona została forma odmienna od tego, co dotychczas znano, która stała się niedościgłym wzorcem i jednocześnie dostatecznie czytelna, by mógł powstać konkretny, symboliczny przekaz.

Decyzja o budowie piotrkowskiego pałacu miała zupełnie inne podłoże, niż pozostałe fundacje króla. Piotrków położony w centrum Korony, pozbawiony w XVI wieku znaczenia strategicznego, nie potrzebował fortyfikacji, gdyż miasto otoczone murami obronnymi doskonale zabezpieczało doraźne potrzeby militarne. Natomiast Piotrków jako miejsce zjazdów panów świeckich i duchownych, miał wielkie znaczenie zarówno polityczne jak i symboliczne. Ważnym elementem takiego ośrodka było odpowiednie ukształtowanie użytkowego zaplecza dla instytucji parlamentarnych, jak i przybywających do miasta gości. Najprawdopodobniej w drugiej połowie XV wieku, za czasów Kazimierza Jagiellończyka, na wschód od miasta, na lewym brzegu rzeki Strawy powstał dwór królewski, a obok niego budynki, w których ulokowano izby parlamentarne oraz zabudowania gospodarcze. Z biegiem czasu w tym rejonie (Wielka Wieś) zaczęto budować liczne dwory senatorskie.

Początki panowania Zygmunta zbiegły się z rozwojem ruchu egzekucyjnego. Król, wychowany na wzorze silnego władcy, wspierający swoje rządy na grupie zaufanych senatorów, popadł szybko w konflikt z sejmującą szlachtą. Zamieszkiwanie w starym dworze z pewnością nie umacniało autorytetu monarchy. Można przyjąć, że te przesłanki stały się przyczyną postawienia na nowym terenie budowli symbolicznej, która oddzielała w sposób jednoznaczny majestat od poddanych. Budowa dużego założenia nie wchodziła w rachubę, gdyż w tym czasie król ze względów finansowych z wielkim trudem realizował przebudowę Wawelu. Brak dostatecznych funduszy musiał ograniczyć wielkość założenia. Nie naśladowanie starych wzorów, lecz potrzeba zrealizowania symbolu, oraz realne możliwości materialne króla, zaważyły na przyjęciu archetypicznego, lecz nie archaicznego wzoru wieży, który dla ówczesnego społeczeństwa jednoznacznie wiązał się z pojęciem władcy i wynosił go ponad ogół.

Plan budowy nowego pałacu w Piotrkowie musiał zostać podjęty najpóźniej w roku 1510, gdyż 15 marca 1511 roku murator Benedykt otrzymał od Krzysztofa Szydłowieckiego w Krakowie 10 florenów za bliżej nieokreślone prace przy „turris” w Piotrkowie. Budowa rozpoczęła się w roku 1512, a ukończona została w 1519, przy czym ostateczne rozliczenie prac nastąpiło w roku 1521.

Podczas badań archeologicznych ustalono, że pałac został wybudowany na "surowym korzeniu”, na lewej terasie nad zalewowej rzeki Strawy, wznoszącej się nad terasę zalewową na wysokość 3 – 3.5 m. Inwestycja objęła obszar o boku 50 – 60 m i powierzchnię około 0.3 hektara. W pierwszym etapie w terasie nad zalewowej wykonano wykopy fundamentowe w kształcie litery „U”, zagłębiające się w grunt do 3.5 metra i szerokości dochodzącej do 4 metrów, oraz wybrano na głębokość do 2 metrów całą ziemię po wewnętrznej stronie wykopu fundamentowego, gdzie później wymurowano piwnice. U podnóża zniwelowanej terasy nad zalewowej, około jednego metra poniżej jej poziomu, wykonano dodatkowo doły fundamentowe pod 2 przypory i ławę fundamentową zachodniej ściany pałacu. Po wykonaniu pierwszego etapu prac ziemnych przystąpiono do wylewania betonu, z niewielka domieszką kruszywa, o grubości około 50 – 80 cm tworząc sztywną stopę fundamentową. Od strony zachodniej wylano 2 ławy fundamentowe pod przypory o długości ok. 2.5 m i szerokości 4.5 i 5.5 m. Między fundamentami przypór wykonano odsadzkę betonową wyeksponowaną na zewnątrz na szerokość 70 – 80 cm, połączoną ze sztywną stopą fundamentową, co wraz z przyporami utworzyło stabilną podstawę dla zachodniej ściany pałacu.

W trakcie prac murarskich w miejscach, gdzie rów fundamentowy był szerszy, robotnicy zakładali place na których ustawiano niezbędne wyposażenie warsztatów rzemieślniczych, po których pozostałości zostały odkryte podczas badań archeologicznych. Mury podpiwniczenia zrobiono z kamieni eratycznych o bardzo zróżnicowanej wielkości, spojonych bardzo mocną zaprawą, przy czym największe głazy ułożono na samym dole, a następnie dla osiągnięcia lepszej statyki, z trzech stron zmniejszono ku górze grubość muru, cofając po skosie jego zewnętrzne lico.

Odmiennie potraktowano założenie od strony zachodniej. Ze względu na fakt, że pałac zaczęto budować na skraju terasy rzecznej, która kończyła się skarpą, mury podpiwniczenia z tej strony poprowadzono pionowo, wspierając je w partii fundamentowej wspomnianą wcześniej odsadzką. Do narożników tej ściany, od strony północnej i południowej, dobudowano na wylanych wcześniej fundamentach dwie przypory, które w dolnych partiach wykonano z kamienia, a w wyższych z cegieł. Dla wzmocnienia statyki przypór, zewnętrzne lica dodatkowo zostały wzmocnione bardzo dużymi, częściowo łamanymi głazami narzutowymi wychodzącymi schodkowo poza ich obrys. Całość od frontu i góry obudowana została skośnie ciętymi blokami żółtego piaskowca, które uformowały od strony zachodniej lico kopca obejmujące 2/3 jego długości. Obszar między przyporami został przynajmniej częściowo wypełniony ziemią, jednak ze względu na duże zniszczenie warstw stratygraficznych trudno jest określić wykończenie tej powierzchni. Można przypuszczać, że wykonano ją analogicznie jak na pozostałych 3 bokach. Po wybudowaniu ścian podpiwniczenia przystąpiono do wznoszenia murów wewnętrznych oraz kolebkowych sklepień piwnic.

Następnie, po zasypaniu rowów i placów murarskich, po zewnętrznej stronie piwnic ustawiono rusztowania i przystąpiono do wznoszenia ceglanych ścian pałacu. Na podstawie analizy wymiarów cegieł i wątków muru można stwierdzić, że rocznie murarze byli w stanie wymurować ściany pałacu na wysokość od 2 do 4 m. Dodatkowo w wyniku powyższej analizy można wywnioskować, że w trakcie budowy wymieniane były kompanie strycharskie i być może także murarskie, gdyż w poszczególnych partiach muru zaobserwowano znaczne zróżnicowanie wymiarów cegieł, jak i różnice w sposobie ich ułożenia. Z pewnością w tej fazie budowy nie montowano okien, gdyż między ościeżami, a otaczającymi je murami występuje warstwa wyrównawcza z zaprawy i przełamanych cegieł, którą zastosowano w związku z większymi rozmiarami otworów okiennych od wykonanych wapiennych ościeży. Wskazuje to na fakt, że oprawa detalu architektonicznego wykonana została poza Piotrkowem i przywieziona na plac budowy w późniejszym czasie.

Piotr

16 lutego 2012

cdn...