Nie tylko „Wawelberg”, czyli piotrkowianie wśród śląskich powstańców

W okresie wakacyjnym na dziedzińcu Muzeum w Piotrkowie Trybunalskim prezentowana jest wystawa „Powstania śląskie 1919-1921”. Plenerowa ekspozycja przygotowana została przez Oddziałowe Biuro Edukacji Narodowej IPN w Katowicach. Prezentuje ona historię walk o przyłączenie Górnego Śląska do Rzeczpospolitej w okresie kształtowania granic kraju po zakończeniu I wojny światowej, kiedy to na mocy traktatu wersalskiego zdecydowano, że o przyszłości Górnego Śląska, znajdującego się do tej pory w granicach państwa niemieckiego, postanowi plebiscyt, w którym uprawnieni mieszkańcy regionu oddadzą głos za jego przynależnością do Niemiec lub do Polski. Na górnośląskim obszarze plebiscytowym rozpoczęła się kampania propagandowa prowadzona przez obie strony, mająca przekonać niezdecydowanych. Dramatyczny przebieg konfliktu o Górny Śląsk spowodował konieczność trzykrotnego zrywu zbrojnego.

Autorka wystawy - Aleksandra Korol-Chudyna na 15 planszach w układzie chronologicznym zaprezentowała najważniejsze wydarzenia z lat 1918–1922: koniec I wojny światowej, pierwsze i drugie powstanie śląskie, plebiscyt górnośląski oraz poprzedzająca go kampania propagandowa, trzecie powstanie śląskie, a w końcu podział regionu i przejęcie przyznanej części Górnego Śląska przez administrację polską.
Jak podaje Edward Długajczyk w wydanej przez Muzeum Śląskie „Księdze poległych w powstaniach śląskich 1919 — 1920 — 1921”:
„Dzisiejszy stan wiedzy nie pozwala ustalić dokładnej liczby, a tym bardziej wszystkich nazwisk osób poległych w powstaniach śląskich. Autorzy podstawowych opracowań historycznych wymieniają różne dane szacunkowe”.
Podobne trudności pojawiają się w przypadku próby ustalenia dokładnej liczby uczestników kolejnych zrywów niepodległościowych na Śląsku. Twórcy „Encyklopedii Powstań Śląskich” opracowanej pod redakcją Franciszka Hawranka, szacują, że w samym tylko III powstaniu śląskim udział wzięło około 60 tys. ochotników. Warto nadmienić, że pośród powstańców śląskich nie zabrakło też mieszkańców Piotrkowa i okolicy. Według spisu zawierającego osoby zweryfikowane przez Związek Powstańców Śląskich, ponad 30 osób bezpośrednio związanych było z Piotrkowem, a co najmniej kilka razy tyle pochodziło z naszego regionu. Buli pośród nich m.in. mieszkańcy Bagna, Białej, Bogusławic, Brzezi, Koła, Kosowa, Moszczenicy, Starej Wsi, Wygody czy Zawady. Na starym cmentarzu rzymsko-katolickim w Piotrkowie odnaleźć można groby weteranów walk o polskość Śląska. Spoczywają tu m.in. Janusz Mystkowski, Leon Nowakowski, Tadeusz Paroll. Znajdziemy też rodzinne groby Mieczysława Mycke, który zginął zamordowany przez Niemców w obozie koncentracyjnym w Auschwitz, czy rodzinny grób, w którym spoczywają rodzice i siostry pochodzącego z Piotrkowa Tadeusza Puszczańskiego ps. „Wawelberg”. W czasie I powstania śląskiego był on obserwatorem z ramienia Ministerstwa Spraw Wojskowych, a od kwietnia 1920 r. kierował Wydziałem Plebiscytowym dla Górnego Śląska. Od sierpnia 1920 r. był członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. Jednocześnie od 1921 r. kierował referatem I Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, który zajmował się technikami wywiadu. Dowodził dywersantami określanymi mianem Grupa Destrukcyjna Wawelberga, zorganizowanej przez II Oddział Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Grupa ta prowadziła działania specjalne na rzecz III powstania śląskiego. Za udział w III powstaniu śląskim Tadeusz Puszczański odznaczony został Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari, Orderem Odrodzenia Polski V klasy oraz Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi I klasy oraz czterokrotnie Krzyżem Walecznych, a także Odznaką „Za wierną służbę”. Za najważniejszą akcje sabotażową przeprowadzoną przez Grupę Destrukcyjną Wawelberga uważana jest tzw. Akcja „Mosty”. Bezpośrednio przed wybuchem powstania w nocy z 2 na 3 maja 1921 r. podkomendni Puszczańskiego wysadzili siedem mostów na liniach kolejowych łączących Śląsk z resztą Niemiec.
Innym powstańcem związanym z Piotrkowem był farmaceuta i nestor polskiego zielarstwa Józef Filipczak. Od 1920 r. związany był z Wojskiem Polskim. Jako ochotnik wziął czynny udział w III powstaniu śląskim. Zasłynął jako sprawny organizator i twórca sanitariatu powstańczego. Był referentem zaopatrzenia sanitarnego w Grupie „Wschód”, a następnie jako podporucznik pełnił funkcję komendanta składnicy sanitarnej Grupy „Wschód”. W okresie międzywojennym związał się z Piotrkowem gdzie w 1937 r. otworzył aptekę. Rok później wybrany został przewodniczącym tutejszego koła Związku Powstańców Śląskich. Uczestniczył w wojnie obronnej 1939 r., a następnie prowadził działalność konspiracyjną. Z uwagi na epizod powstańczy podczas II wojny światowej od 1940 r. ukrywał się w Warszawie. Po zakończeniu wojny powrócił do Piotrkowa gdzie w latach 1945-1954 ponownie kierował apteką. Był aktywnym członkiem wielu stowarzyszeń społecznych, samopomocowych i przyrodniczych. Działał też w piotrkowskim oddziale ZBOWiD. Prawdopodobnie to z jego inicjatywy w zbiorach muzealnych znalazł się sztandar Związku Powstańców Śląskich w Piotrkowie, który przekazany został w 1961 r. przez piotrkowski Oddział ZBOWiD.
Warto odnotować także, że do zbiorów piotrkowskiego Muzeum trafiły cenne dokumenty i fotografie przekazane przez rodzinę innego powstańca śląskiego związanego z Piotrkowem - Władysława Patryarchy. Poniżej zamieszczamy natomiast alfabetyczny wykaz piotrkowian walczących o przynależność Górnego Śląska do Polski sporządzony na podstawie spisu opracowanego przez Muzeum Śląskie w Katowicach:
1. Broś Władysław
2. Czerwiński Tadeusz
3. Czysław Stefan
4. Dutkiewicz Tadeusz
5. Dziadosz Emil
6. Filipczak Józef
7. Gaworski Stanisław
8. Giercuszkiewicz Franciszek
9. Grzędowski Jan
10. Jeż Józef
11. Kamiński Józef
12. Kaźmierczak Wacław
13. Kosiński Kazimierz
14. Kotlicki Bolesław
15. Kowalski Jan
16. Kowalski Piotr
17. Krasoń Józef
18. Łągwa Kazimierz
19. Łapkin Mikołaj
20. Moryc Stanisław
21. Mycke Mieczysław zginął w Auschwitz
22. Mystkowski Janusz
23. Nowakowski Leon
24. Papiernik Nikodem
25. Parol Tadeusz
26. Patryarcha Władysław
27. Pielużek Walenty
28. Pietrzyk Władysław
29. Puszczański Tadeusz
30. Rosiński Zygmunt
31. Stępiński Franciszek
32. Uhle Rainold
33. Ulbrych Józef
34. Zarębski Franciszek