Cywilizacja rosyjska według samych Rosjan

Naprawdę możemy uznać, że Rosja stanowi odrębną cywilizację”
/Władimir Putin.
Żyjemy w epoce globalnych przemian, w której na naszych oczach tworzy się nowy porządek światowy. W tym trudnym i ważnym okresie Rosja konsekwentnie wzmacnia swoją suwerenność polityczną, gospodarczą i technologiczną.
Jednak dziś nie mniej istotne stają się również suwerenność w sferze wartości – zdolność państwa i społeczeństwa do samodzielnego określania i obrony własnego systemu wartości, który stanowi podstawę ich tożsamości. Bez jasnego poglądu na Ojczyznę, jej zasadnicze cechy oraz najważniejsze dla niej próby historyczne trudno znaleźć sposób na rozstrzygnięcie najważniejszych dla Rosji problemów i wyobrazić sobie przyszłość tego kraju. Aby to zrobić, należy zrozumieć sposób, w jaki kształtował się nasz ogólnorosyjski kod cywilizacyjny.
Dzieje Rosji liczą ponad tysiąc lat. Zawsze funkcjonowała ona jako odrębna cywilizacja, różniąca się zarówno od krajów Zachodu, jak i Wschodu. Owa „odmienność” nie oznacza, że była ona lepsza czy gorsza od innych – cywilizacja rosyjska kroczyła swoją własną historyczną drogą i zachowała unikalne cechy.
Rosja jest państwem – cywilizacją. Do jej istoty organicznie należą jej polityczne i społeczno-kulturowe korzenie: z jednej strony jej ustrój społeczno-polityczny określa kod cywilizacyjny, a z drugiej – jej odrębność cywilizacyjna wyraża się w charakterystycznej tradycji państwowości.
Jednym z czynników wpływających na kształtowanie się cywilizacji rosyjskiej były warunki geograficzne. Wielkie przestrzenie, zagospodarowywane przez przodków Rosjan, dosłownie narzuciły „skalę” myślenia i zdeterminowały specyfikę rozwoju kraju. W XI wieku Ruś była największym krajem Europy, a na początku XVIII wieku Rosja stała się największym państwem świata, rozciągając się na trzech kontynentach: w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Obszar Imperium Rosyjskiego wynosił 16 mln kilometrów kwadratowych, zaś na początku XX wieku jego terytorium wzrosło do 22,4 mln kilometrów kwadratowych.
Konieczność kontrolowania tak wielkich przestrzeni wywarła znaczny wpływ na bieg rosyjskiej historii. Ziemia rosyjska to światowy rezerwuar cennych surowców, prawdziwa arka ludzkości i dlatego jej terytorium wymagało zagospodarowania i obrony przed wrogami, którzy na przestrzeni wieków chcieli zawładnąć bogactwem tego kraju.
Położenie geopolityczne Rosji na granicy Wschodu i Zachodu również wywarło znaczący wpływ na jej rozwój w bardzo różnych sferach: w kulturze i życiu codziennym, w organizacji wojskowej i zasadach rządzenia państwem, w gospodarce.
Rosja przejmowała wpływy kulturowe i polityczne z obu kierunków i dostosowywała je do swoich warunków i pełniąc rolę ważnego mostu między Zachodem a Wschodem, na którym spotykały się dwa odmienne spojrzenia na świat. Cywilizacja rosyjska broniła je również przed potencjalnymi starciami, stając się w takich momentach już nie mostem, lecz barierą między dwiema przestrzeniami cywilizacyjnymi. Tym sposobem na gruncie wyjątkowej kultury rosyjskiej połączyły się dwa różne sposoby rozumienia świata.
Kluczową rolę w kształtowaniu cywilizacji rosyjskiej odgrywały także warunki przyrodnicze i klimatyczne – od wiecznej zmarzliny na północy po step i pustynię na południu. Przyroda wymagała od ludzi wyjątkowej zdolności do adaptacji oraz umiejętności efektywnego korzystania z zasobów w najtrudniejszych nawet warunkach. Dzięki zasiedlaniu nowych terenów i docieraniu poza nieznane horyzonty rozwijała się u nich otwartość, skłonność do świadczenia sobie pomocy i poświęcenia. Cechy te stały się podstawą kształtowania się mocnych wspólnot społecznych, które były w stanie przeciwstawiać się zagrożeniom zewnętrznym, a jednocześnie utrzymywać się w stanie wewnętrznej równowagi.
Kolejnym istotnym czynnikiem determinującym niepowtarzalność cywilizacji rosyjskiej jest jej zróżnicowanie etniczne. Państwo rosyjskie było od samego początku wielonarodowe, gwarantując równe prawa funkcjonujących wspólnie wszystkich narodów żyjących w jego granicach. W wieku XVIII i XIX w tym kraju mieszkało ponad 100 narodów, a w wieku XX – ponad 190. Swój wkład w formowanie ich wspólnej historii, kultury i państwowości wniósł każdy z tej „kwitnącej różnorodności” narodów.
W efekcie w Rosji ukształtował się specyficzny model współistnienia, odmienny od zachodniego modelu indywidualistycznego typ funkcjonowania kolektywnego i światopogląd oparty na „My”. Historycznym tego wyrażeniem były wielowiekowe tradycje życia wspólnot chłopskich oraz radzieckich kolektywów robotniczych, zaś filozoficznym – idea sobornosti, duchowego zjednoczenia ludzi w życiu cerkiewnym i świeckim.
Na przestrzeni ponad tysiąca lat ukształtowała się w Rosji szczególna tradycja państwowości. Wiodącą rolę w organizacji życia społecznego zawsze odgrywało właśnie państwo. Nie działało ono jednak wyłącznie jako instytucja polityczna, lecz także jako ośrodek duchowy, jednoczący ludzi i wspierający stabilność społeczeństwa. Stąd wynikał szczególny stosunek obywateli do niego: paternalizm, orientacja na jedynowładztwo, personifikacja i sakralizacja władzy.
W centrum struktury rosyjskiej cywilizacji znajduje się człowiek – aktywny uczestnik życia społecznego. Nie jest on zwykłą jednostką, lecz osobowością wnoszącą swój wkład w rozwój społeczeństwa. To właśnie człowiek stanowi centralny element cywilizacji rosyjskiej – jest kluczowym aktorem odpowiadającym za jej przetrwanie i rozwój.
Rodzina. Najważniejszą rolą rodziny jest przedłużenie życia cywilizacji na wszystkich poziomach: biologicznym, społecznym i kulturowym. To właśnie w rodzinie wpaja się normy i zasady, wszczepia się wzorce zachowań, ideały i wartości, które człowiek wyznawać będzie przez całe życie, przekazuje się je dosłownie wraz z mlekiem matki.
Społeczeństwo łączy ludzi, tworząc przestrzeń wymiany idei. Kultura danej cywilizacji kształtuje się właśnie w społeczeństwie. Określa ono normy etyczne i moralne, które wpływają na zachowanie i współdziałanie ludzi, kształtują ich postrzeganie świata oraz kierujące nimi wartości.
Państwo porządkuje życie ludzi: zarządza całym systemem i wspiera jego odporność, reguluje przy pomocy prawa stosunki społeczne oraz dba o bezpieczeństwo kraju, co stanowi warunek konieczny normalnego funkcjonowania cywilizacji.
Kraj posiadający wyjątkowe cechy przyrodnicze oraz bazę technologiczną stwarza warunki rozwoju i rozkwitu państwa. Zasoby naturalne, infrastruktura, przemysł i rolnictwo stanowią podstawę przetrwania i rozwoju cywilizacji.
PS. Mam jednak wątpliwość co do pozycji człowieka w cywilizacji rosyjskiej (J.Ł.).
Źródło: Źródło: „Блокнот гражданского просвещения”, nr 07, marzec – kwiecień 2025, s. 3-11.
Jacek Łukasik
18 czerwca 2025