Aleksander I odrodził państwowość polską

„Katarzyna II posadziła księcia Stanisława Poniatowskiego na polskim tronie i wcale nie dążyła do przyłączenia Polski do Rosji, a przynajmniej jej ziem „koronnych”.

Ja np. ciągle podkreślam, że ta caryca była zainteresowana podporządkowaniem sobie Rzeczpospolitej, a nie zdobyczami terytorialnymi w przeciwieństwie do króla Prus, Fryderyka II.

Szlachta polska niestety nie dała jej jednak szansy na zachowanie państwa polskiego. A to, że udział Polaków w wojnie 1812 roku po stronie Napoleona nie pociągnął groźnych konsekwencji można zawdzięczać to młodemu carowi Aleksandrowi I, który zdecydował inaczej i powiedzmy sobie szczerze, jego wielkoduszności.
27 listopada 1815 roku w Pałacu Królewskim w Warszawie Aleksander I osobiście podpisał Konstytucję Królestwa Polskiego, która przyznała poddanym konstytucyjne prawa.

W wyniku rozbiorów Rzeczypospolitej Obojga Narodów (w latach 1772, 1793 i 1795) ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego przeszły w ręce Cesarstwa Rosyjskiego (z wyjątkiem części z miastem Białystok, która trafiła do Prus). Terytoria te zostały podzielone na prowincje (Kurlandską, Grodnieńską i Wilńską). Tutaj zachowany został dotychczasowy system prawny (statut litewski), wybór sędziów i marszałków (przewodniczących samorządu terytorialnego) na sejmikach miejscowej szlachty. Kto czytał „Pana Tadeusza”, ten powinien się zorientować, że na terenie zaboru rosyjskiego obowiązywało prawo cywilne z czasów I Rzeczpospolitej. Treścią „Pana Tadeusza” jest przecież spór graniczny dwóch szlacheckich rodzin: Sopliców i Horeszków. Inni przedstawiciele szlachty zjeżdżają się tam dla rozsądzenia tego sporu w oparciu o prawo cywilne właśnie z okresu I Rzeczpospolitej!

Rdzenne ziemie polskie, zamieszkałe głównie przez etnicznych Polaków, trafiły do Prus – w tym miasto Warszawa. Galicja, czyli województwo ruskie, z mieszaną populacją polsko-rusińską, trafiła do Austrii.

Wydawało się, że Polska już się nie odrodzi nigdy.
Porozumienie rozbiorpweo zostało jednak złamane przez Aleksandra I przy udziale polskiego księcia Adama Czartoryskiego.
Adam Czartoryski był synem księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego (wówczas jednego z pretendentów do tronu polskiego) i Izabeli Fleming.
Poparł on Powstanie Kościuszkowskie w 1794 r., a po klęsce powstania, na rozkaz rządu austriackiego, został aresztowany w Brukseli. W wyniku negocjacji, młodzi książęta Adam i Konstantyn przybyli do Petersburga 12 maja 1795 roku i zostali oficerami gwardii rosyjskiej.

Wkrótce nieoczekiwany zwrot losu uczynił Adama Czartoryskiego powiernikiem duchowych tajemnic wielkiego księcia Aleksandra Pawłowicza, młodszego od niego siedem lat. Nawiązała się między nimi bliska przyjaźń, która wzbudziła podejrzenia cara Pawła, który w 1798 r. wysłał Czartoryskiego jako ambasadora na dwór sardyński.
W 1801 r. Adam Czartoryski powrócił do Petersburga, gdzie jego królewski przyjaciel, obecnie już car, chciał skorzystać z jego rady.
Mianowany przez Aleksandra I w 1802 r. towarzyszem (wiceministrem) spraw zagranicznych Cesarstwa Rosyjskiego, okazał się faktycznym szefem rosyjskiej dyplomacji.
W 1806 r. Adam Czartoryski przedłożył Aleksandrowi I kilka notatek w sprawie polskiej, w których uporczywie sugerował, aby cesarz ogłosił się królem Polski i nadał nowemu królestwu konstytucję.

„Rosja, anektując Polskę, stworzy dla siebie przyczółek”, „utworzy twierdzę niedostępną do bezpośredniego zdobycia, a to będzie oznaczać początek tego szczęśliwego połączenia, które pewnego dnia zjednoczy wokół siebie wszystkie odmienne gałęzie starożytnej rodziny słowiańskiej”.
Ponieważ jednak jego życzenia nie zostały przyjęte przez cesarza, Czartoryski pod koniec 1806 roku zrezygnował z pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Pozostawił sobie jedynie stanowisko kustosza wileńskiego okręgu oświatowego.

Napoleon odnosząc zwycięstwa , dokonał w Europie nowych zmian. Na mocy pokoju w Tylży podpisanego 7 lipca 1807 r. utworzono Księstwo Warszawskie z polskich posiadłości i Prus. Cesarz francuski podarował nowo powstałe Księstwo P królowi saskiemu Fryderykowi Augustowi I, który do nowo nabytego tytułu królewskiego dodał tytuł księcia warszawskiego.

Tym samym „bariera” pomiędzy przestrzeniami państwowo-politycznymi obu imperiów – Rosji i Francji – przestała istnieć: Księstwo Warszawskie stało się przyczółkiem sił zbrojnych cesarza francuskiego.
14 października 1809 roku w pałacu Schönbrunn w Wiedniu podpisano nowy traktat pokojowy pomiędzy Francją a Austrią, na mocy którego książę w Warszawie (Fryderyk August I) otrzymał również liczącą 1,5 miliona ludność Galicji.

W efekcie terytorialnie Polskę odtworzono niemal w granicach etnicznych: do Księstwa Warszawskiego należała Warszawa, Poznań i Kraków.
6 października 1809 roku w Wiedniu Francja i Austria podpisały konwencję wojskową, w której wojska króla saskiego nazywano „wojskami polskimi” i mówiono o „armii polskiej”. W prasie polskiej pojawiały się artykuły wspierające nadzieje Polaków na odbudowę Polski.

24 czerwca 1812 roku armia napoleońska przekroczyła Niemen i rozpoczęła wojnę z Rosją, a wojska polskie pod dowództwem Józefa Poniatowskiego znalazły się na czele działań wojennych. Sejm, który w tej sytuacji otworzył się w Warszawie, proklamował utworzenie Królestwa Polskiego. Król saski Fryderyk August I został ogłoszony królem Polski, a Adam Kazimierz Czartoryski, który w 1764 r. stał na czele polskiego sejmu, został wybrany na szefa Konfederacji Generalnej.
Konfederacja Generalna 28 czerwca 1812 roku ogłosiła: „Odrodziło się Królestwo Polskie, a naród polski ponownie zjednoczył się w jedno ciało”.
Inspiracją dla akcji proklamowania Królestwa Polskiego był Napoleon, który dążył do ściślejszego związania Polaków ze sobą i zapewnienia ich pomocy w wojnie z Rosją. Nic dziwnego w tej sytuacji, że art. 6 Aktu Konfederacji Generalnej stwierdzał: „wszyscy Polacy pełniący służbę cywilną lub wojskową w Rosji muszą zaprzestać służby tej władzy”. Wśród tych, którzy zrezygnowali, był Adam Czartoryski Junior – nie udał się on jednak do ojca do Warszawy, lecz do wód w Carlsbadzie.

W ciągu kilku miesięcy Rosjanie całkowicie pokonali „Wielką Armię” Napoleona została, a wojska rosyjskie zbliżyły się do granic Księstwa Warszawskiego.
6 stycznia 1813 roku Aleksander I wydał manifest w związku z wyzwoleniem Rosji spod wojsk napoleońskich. Tego samego dnia ukazał się apel cesarza do mieszkańców Księstwa Warszawskiego, który zawierał uspokajające zapewnienia: „Możecie bezpiecznie pozostać w swoich domach. Wasze życie, majątek i wolność są bezpieczne”. Ogłoszono amnestię dla Polaków biorących udział w kampanii Napoleona przeciwko Rosji, z wyjątkiem tych, którzy nadal służyli w oddziałach napoleońskich.
W marcu 1813 roku Aleksander I powołał Tymczasową Radę Naczelną Księstwa Warszawskiego, której przewodniczącym był generał-gubernator warszawski Wasilij Łanskoj, a jego zastępcą Nikołaj Nowosiltsew, obaj przeciwnicy odbudowy państwa polskiego.

30 maja 1814 roku podpisano tzw. pierwszy traktat paryski pomiędzy trzema sprzymierzonymi krajami a Ludwikiem XVIII, który objął tron francuski.
Przedstawiciel Francji Charles Talleyrand uważał, że skoro przeniesienie całej Polski do Rosji wiązałoby się z wyraźnym zagrożeniem dla Europy, „najlepiej jest zostawić Polskę taką, jaka była po trzecim rozbiorze”, czyli de facto opowiadał się za likwidacją jakiejkolwiek formy państwowości polskiej.
3 maja 1815 roku podpisano traktat między Rosją a Austrią. Do Austrii zwrócono powiaty w Galicji Wschodniej, „oddzielone od powiatów złoczowskiego, bereżańskiego, tarnopolskiego i zaleszczyckiego”, do niej trafiły także kopalnie soli w Wieliczce, a Kraków i okolice uznano za „wolne miasto”. Pozostałą część Księstwa Warszawskiego, z wyjątkiem terenów oddanych Prusom, przyłączono do Rosji.

Tego samego dnia zawarto także porozumienie o podobnej treści pomiędzy Rosją a Prusami.
25 maja 1815 r. wydano w Wiedniu manifest Aleksandra I, skierowany „do ludności Królestwa Polskiego”. Zapowiadano w nim utworzenie Królestwa Polskiego w ramach Imperium Rosyjskiego i nadanie Polakom Konstytucji. Tego samego dnia Aleksander I podpisał projekt „Podstawy Konstytucji dla Królestwa Polskiego”.
9 czerwca 1815 roku przedstawiciele ośmiu mocarstw podpisali ostateczny Akt Generalny, podsumowujący ustalenia Kongresu Wiedeńskiego. Artykuł I tego dokumentu stwierdzał:
„Księstwo Warszawskie, z wyjątkiem tych obwodów i okręgów, którym w poniższych artykułach przypisano inny cel, na zawsze przyłączy się do Imperium Rosyjskiego, na mocy swojej Konstytucji będzie nierozerwalnie związane z Rosją”.
Do tytułów cesarza rosyjskiego dodano tytuł króla Polski.

27 listopada 1815 roku w Pałacu Królewskim w Warszawie Aleksander I osobiście podpisał Konstytucję Królestwa Polskiego. Dokument sporządzono w języku francuskim i zatytułowano Charte Constitutionelle du Royaume de Pologne – Karta Konstytucyjna Królestwa Polskiego. W Polsce i na Zachodzie podmiot ten nazywano wyłącznie Królestwem Polskim, w Polsce używa się także nazwy Królestwo Kongresowe – które powstało decyzją Kongresu Wiedeńskiego.
Była to pierwsza konstytucja na terenie Imperium Rosyjskiego, jedna z najbardziej liberalnych w Europie, a poddani Królestwa Polskiego otrzymali szczególne uprawnienia w porównaniu z resztą imperium. Pozostali poddani Imperium Rosyjskiego uzyskali podobne prawa i wolności dopiero 90 lat później, jak wynika z Manifestu cesarza Mikołaja II z 17 października 1905 roku.
Konstytucja przekształciła nowo utworzone państwo w monarchię dziedziczną, „na zawsze zjednoczoną z Imperium Rosyjskim”.
Pod przewodnictwem cara lub namiestnika utworzono Radę Państwa, która zajmowała się bieżącymi sprawami Królestwa Polskiego – choć opinia namiestnika była decydująca. Składała się ona z pięciu komisji (ministerstw): do spraw religii i oświaty publicznej, sprawiedliwości (wybieranych spośród członków Sądu Najwyższego), spraw wewnętrznych oraz policji, wojska, finansów i skarbu.

Konstytucja stanowiła także, że „naród polski będzie miał na zawsze reprezentację narodową. Składała się on z Sejmu, składającego się z cara i dwóch izb. Pierwszą tworzy Senat, drugą zaś ambasadorowie i posłowie gmin”.
Język polski został uznany za język administracji, dworu, wojska itp.; wszystkie stanowiska mieli obsadzić wyłącznie Polacy. Tylko w stosunkach z królem językiem urzędowym był język… francuski.

Jednocześnie polska armia zachowała kolory swojego munduru, stroje specjalne i wszystko, co wiązało się z jej narodowością, i mogła być używana tylko w Europie.
Najbliższe środowisko Aleksandra I było bardzo niezadowolone z takiego odwrotu cara od podstaw autokracji.
Historyk Nikołaj Karamzin ostro skrytykował rozbieżność między ideami ograniczenia monarchii przez konstytucję a realiami społeczeństwa rosyjskiego. „Car koryguje podział Polski, dzieląc Rosję; wzbudzi to jego aplauz, ale pogrąży Rosjan w rozpaczy; odbudowa Polski będzie albo zniszczeniem Rosji, albo Rosjanie poleją Polskę swoją krwią”.

Niestety, twórca rosyjskiego konserwatyzmu nie mylił się. Polacy w swojej głupocie zaczęli kłócić się z Rosją już za czasów Aleksandra I, a wraz z wstąpieniem na tron Mikołaja I problemy tylko się nasiliły, choć był on pierwszym (i ostatnim) rosyjskim monarchą koronowanym na tronie carskim. Królestwa Polskiego w Warszawie. Jędrzej Giertych pisał, że Mikołaj I planował spolszczenie oświaty na ziemiach litewskich i ruskich, co przekreśliło Powstanie Listopadowe.

29 listopada 1830 r. w Warszawie wybuchło powstanie antyrosyjskie, które objęło nie tylko całe Królestwo Polskie, ale także tereny Ziemi Północno-Zachodniej i część prawobrzeżnej Ukrainy. 25 stycznia 1931 r. Sejm podjął uchwałę o pozbawieniu cesarza korony polskiej. Jak zawsze głupie powstanie wybuchło za inspiracją naszych wrogów z Londynu, którzy mieli swoje konflikty z Rosją w Azji i chcieli podpalić Imperium Rosyjskie na jego zachodnich rubieżach. Akt detronizacji cara był z kolei szczytem głupoty, bo przekreślił wszelkie szanse na dyplomatyczne, bardziej korzystne dla Polaków zakończenie powstania!

26 lutego 1832 roku Mikołaj I zniósł Konstytucję z 1815 roku i wydał Manifest „W sprawie nowego porządku rządów i utworzenia Królestwa Polskiego”, w którym uznano Królestwo Polskie za integralną część Rosji, Sejm i wojsko polskie zostały zniesione, przy czym prawa i wolności zostały zachowane niemal w całości.
Podsumowując, car Aleksander I był dobroczyńcą Polaków. Nieprzypadkowo pieśń „Boże coś Polskę” powstała jako uroczysty hymn z okazji jego koronacji na króla polskiego. Królestwo Polskie w latach 1815-1830 dysponowało dużo większą autonomią niż Galicja od 1867 r. o całkowicie zależnym od cesarza Francuzów Księstwie Warszawskim już nie wspominając. Istniała w tych latach jakaś znacząca forma państwowości polskiej, zniszczona to powiedzmy wyraźnie z naszej własnej winy, jak trafnie ujął to Adolf Bocheński w swoich „Dziejach głupoty w Polsce”.
(W oparciu o artykuł Anny PK na portalu neon 24)

Jacek Łukasik

21 października 2024