Realizm Romana Dmowskiego

W przededniu 72. rocznicy śmierci Romana Dmowskiego (zm. 2 stycznia 1939 r.). ukazała się książka poświęcona jednemu z twórców odrodzonego państwa polskiego. Można ją już nabyć za pośrednictwem Internetu.

Wprowadzenie
O realizm politycznego myślenia

O myśli i działalności politycznej Romana Dmowskiego napisano już bardzo dużo, nie znaczy to jednak, że o tej postaci, tak kluczowej dla dwudziestowiecznej historii Polski, nie należy wciąż przypominać. Inspiracją dla wydania niniejszego studium była siedemdziesiąta rocznica śmierci twórcy ruchu narodowego. O znaczeniu Dmowskiego świadczy fakt, że do dzisiaj jego myśl jest inspiracją nie tylko dla ludzi nauki, zajmujących się historią myśli i działalności politycznej, ale i dla wielu ludzi polityki, a także dla wielu współczesnych myślicieli i działaczy społecznych.

Wielu zadaje sobie pytanie, na czym polega fenomen Romana Dmowskiego. Jedynie zasadną odpowiedzią jest teza o realizmie jego myśli i działań. Ów realizm przejawiał się na początku tworzenia ruchu narodowego z końcem dziewiętnastego wieku. Odejście od uczuciowego, romantycznego paradygmatu prowadzenia polityki łączyło się jakby z nowym (nowoczesnym) zdefiniowaniem istoty polskości. Mówi o tym m.in. artykuł Karola Wołka, zatytułowany Poszukiwanie definicji polskości w „Myślach nowoczesnego Polaka” Romana Dmowskiego. W dużym stopniu artykuł ten poświęcony jest koncepcji zorganizowania narodu rozumianego jako „społeczność otwarta, żywa, ulegająca zmianom, zdolna do asymilacji, zbiorowość określona głównie przez swoją kulturę, cywilizację zdolna do tworzenia własnych instytucji narodowych” – oto nowoczesny wymiar polskości proponowany przez twórcę ruchu narodowego. W tej definicji widać z jednej strony poszanowanie dla kultury i cywilizacji narodowej, z drugiej olbrzymią otwartość na wyzwania współczesności. Twierdzenie to obala różnorakie mity o ksenofobicznej zaściankowości ruchu narodowego, mity które ciągle są obecne w publicystyce historycznej wielu współczesnych myślicieli liberalnych.

Problematykę tę rozwija Mirosław Król w artykule Roman Dmowski a modernizacja Polski. Autor twierdzi, że „projekt modernizacyjny Dmowskiego (...) był projektem całościowym, obejmującym wszystkie dziedziny życia”. Owa modernizacja była możliwa przy skorygowaniu wad tradycyjnego polskiego myślenia szlacheckiego, zamkniętego w wielu sferach w kategorii zasad egoizmu grupowego (sceptyczny stosunek do ruchu chłopskiego) oraz dominacji romantycznego politykowania (idee powstańcze). Ruch narodowy był niejako syntezą nurtu romantycznego (silny patriotyzm) i konserwatywnego, propagując bardzo realistyczne hasło obrony czynnej, czyli zaangażowania całego narodu do walki o niepodległość na wszystkich piętrach życia społecznego (gospodarka, szkolnictwo, kultura, itp.). Wszechpolskość ruchu narodowego dotyczyła więc kwestii budowania siły we wszystkich trzech zaborach, a także we wszystkich warstwach społecznych (ziemiańskiej, robotniczej i chłopskiej). Zorganizowanie narodu we wspólnotę wszechstanową i trójzaborową, szanującą z jednej strony własną tradycję, z drugiej zdolną nowoczesnymi środkami walczyć o swój byt – to dowody wielkości wyzwań, jakie postawił Dmowski własnemu ruchowi politycznemu.

Dmowski potrafił poruszyć niezwykle szerokie warstwy społeczne, pobudzając naród do aktywności w różnorakich dziedzinach życia. Doskonale widać to w sferze życia gospodarczego. Jak słusznie twierdzi Marian Szołucha, Dmowski choć nie był ekonomistą, to jednak potrafił wyznaczać ważne dla narodu kierunki myślenia w tej dziedzinie. Stał się jako twórca narodowej myśli politycznej inspiratorem dla całego szeregu ekonomistów, formułujących rozbudowany program tzw. gospodarstwa narodowego. Stworzenie podwalin siły i niezawisłości gospodarczej Polski to wielki cel, który postawił Dmowski przed swoim ruchem. Wszystko to opierało się na bardzo twardej ocenie stanu ekonomicznego kraju, a zarazem realnej ocenie stosunków ekonomicznych w Europie i w świecie. Szołucha pisze: „Stworzony przez Dmowskiego zarys narodowego programu społeczno-gospodarczego cechowała adekwatność działań i środków w stosunku do celów i wyzwań”.

Warto zatem podkreślić jeszcze raz, że polityk, który był w stanie w sposób twórczy animować tak szerokie spektrum życia narodowego, z pewnością zasługuje na szczególną uwagę. Była mowa wyżej o bardzo skutecznym łączeniu przez Dmowskiego tradycji z nowoczesnością. Widać to wyraźnie w jego podejściu do tradycji konserwatywnej. Piszę o tym w artykule Konserwatyści i narodowcy polscy na przełomie XIX i XX wieku. Dmowski przejął od nurtu konserwatywnego praktycznie wszystkie zasady, które można by określić mianem chrześcijańskiej wizji człowieka i życia społecznego. Antoni Chrzonstowski w artykule Dwa kamienie milowe polskości wskazuje na istotę wizji życia społecznego zaproponowanej przez Dmowskiego – na ideę katolicko-narodową. Oczywiście wykreowanie takiej wizji odbywało się w sposób ewolucyjny w przeciągu dłuższego czasu, znajdując swój finał po zamachu majowym (broszura Kościół, naród i państwo). Twórca polskiego ruchu narodowego odrzucał pewne ograniczenia charakterystyczne dla ugrupowań konserwatywnych. Chodziło tu z jednej strony o sprzeciw konserwatystów wobec pełnego upodmiotowienia warstwy chłopskiej (reforma rolna), z drugiej – o lojalizm konserwatystów, wyrażający się ścisłym związaniem swojej działalności z dworami w Petersburgu czy w Wiedniu. Tymczasem chęć współpracy z Rosją w czasie I wojny światowej wynikała u Dmowskiego z chłodnej kalkulacji, a nie z zasady sztywnego lojalizmu. Wszystko to doprowadziło do sytuacji, w której ruch narodowy wyszedł zwycięsko ze zmagań o niepodległość z I wojny światowej i przejmując chrześcijańskie podstawy rozumienia życia społecznego, stał się największą nowoczesną partią konserwatywną w okresie międzywojennym.

Radosław Brzózka w artykule Teoretyczne podstawy rozumienia życia społecznego w „Duchu Europy” Romana Dmowskiego podjął się filozoficznej analizy idei prezentowanych przez twórcę ruchu narodowego. Dodajmy, że autor stara się ocenić poglądy Dmowskiego bazując na filozofii klasycznej, uprawianej w nurcie arystotelesowsko-tomistycznym. Jest to o tyle ważne, że właśnie ten nurt filozoficzny słusznie określany jest mianem realistycznego. Można zatem zaryzykować tezę, że Brzózka stara się zbadać realizm (lub jego brak) wizji życia społecznego lansowanej przez Dmowskiego. Poszukiwanie różnorakich inspiracji tej myśli zaowocowało konstatacją, że do końca życia Dmowskiego można znaleźć u niego terminologię zaczerpniętą z myśli pozytywistycznej. Mimo to R. Brzózka stwierdza, że ostatecznie teoretyczne podstawy życia społecznego u Romana Dmowskiego były „zbieżne z ujęciami klasycznej antropologii filozoficznej i filozofii polityki”.

Zachęcając do przeczytania rozważań zawartych w niniejszym studium, warto zauważyć, że bodaj najważniejszą cechą myśli politycznej Romana Dmowskiego jest właśnie realizm spojrzenia. Chodzi tu z jednej strony o konkretne problemy z życia narodowo-państwowego (np. dobór metod walki o niepodległość), z drugiej – o podstawy rozumienia życia publicznego. Analizując myśl i działalność Dmowskiego, uznać możemy, że twórca ruchu narodowego to jeden z największych realistów w historii polityki polskiej. Realista, znajdujący rozwiązania współczesnych mu konkretnych problemów narodu i państwa, oraz realista, liczący się z naturą ludzką i z chrześcijańską tradycją własnej ojczyzny.

dr hab. Mieczysław Ryba
kierownik Katedry Systemów Politycznych XIX i XX Wieku
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła

2 stycznia 2011